LTS: Nhằm giúp bạn đọc có cái nhìn tổng quát về hiện trạng nền giáo dục Việt Nam trong mối tương quan, so sánh với hiện trạng giáo dục một số nước trên thế giới, Tạp chí Ngày Nay đã đề nghị PGS.TS. Nguyễn Tiến Đạt – người có quá trình hàng chục năm nghiên cứu, giảng dạy về Giáo dục so sánh ở các trường đại học, cung cấp những số liệu so sánh mới nhất trong Báo cáo Phát triển con người 2009 của UNDP. Qua đây, bạn đọc có thể hình dung được phần nào giáo dục Việt Nam đang ở trình độ nào trong bối cảnh chung của giáo giáo trên thế giới thời đại toàn cầu hóa.

Mở đầu

Giáo dục so sánh (Comparative Education) là một lĩnh vực nghiên cứu khoa học đã được thiết lập nhằm xem xét và tìm hiểu giáo dục trong một (hoặc một nhóm) nước bằng cách sử dụng những số liệu và những nhận thức rút ra từ thực tiễn trong một nước hoặc các nước khác. Các chương trình và khóa học Giáo dục so sánh được tổ chức ở nhiều trường đại học trên thế giới, và những nghiên cứu quan trọng của Giáo dục so sánh được công bố  đều đặn trên các tạp chí khoa học như  Comparative Education, International Review  of Education, Comparative Education Review và International Journal of Educational Development. Lĩnh vực của Giáo dục so sánh được hỗ trợ bởi nhiều dự án liên quan đến tổ chức UNESCO và Bộ Giáo dục của nhiều nước⁽¹⁾.

Một trong những đổi mới gần đây của giáo dục so sánh là: Nhấn mạnh thêm sự so sánh về kỹ thuật nghiên cứu định lượng trên cơ sở  các số liệu thống kê giáo dục. Công việc thu thập các số liệu này của các nước đã bắt đầu từ năm 1934 và kéo dài hai chục năm liền bởi Isaac Kandel, nối tiếp sau đó nhiều năm là Nicolas Hans, George Bereday, Brian Holmes…, cuối cùng đã soạn ra Niên giám thống kê thế giới về giáo duc. Các tổ chức quốc tế như UNESCO và UNDP nhiều chục năm nay xuất bản định kỳ các tài liệu về thống kê giáo dục. Kỹ thuật nghiên cứu định lượng gần đây được hỗ trợ thêm bởi công nghệ thông tin với phương tiện máy tính nên ngày càng phát triển.

Bài viết này dựa trên số liệu mới nhất trong Báo cáo Phát triển Con người 2009 của ^UNDP(2).

Phân loại các số liệu, tỉ lệ và chỉ số giáo dục cũng như liên quan đến giáo dục

Số liệu thường là các giá trị hay trị số (value) tính bằng con số tổng cộng (total), thí dụ như số học sinh một cấp học, số sinh viên một trường hay toàn quốc.

Tỉ lệ (rate, ratio) thường tính ra phần trăm, phần nghìn …, thí dụ như ở Việt Nam theo số liệu mới nhất hiện nay tỉ lệ biết chữ của người lớn ALR = 90,3% và tỉ lệ đi học các cấp CGER = 63,9%.

Chỉ số (index, indicator) thường là số thập phân đến phần nghìn, biến đổi từ 0 đến 1, trong đó 0 là mức độ thấp nhất và 1 là mức độ cao nhất, thí dụ như ở Việt Nam hiện nay chỉ số giáo dục EI = 0,810.

Tỉ lệ và chỉ số giáo dục hay thuộc về giáo dục có thành phần hoàn toàn thuộc về giáo dục, thí dụ như 2 tỉ lệ và 1 chỉ số vừa kể ở trên.

Chỉ số liên quan đến và thuộc về giáo dục có thành phần giáo dục nhưng còn các thành phần khác không thuộc về giáo dục, thí dụ như chỉ số phát triển con người HDI ngoài giáo dục còn có thành phần tuổi thọ và thu nhập; ở Việt Nam hiện nay HDI = 0,733.

Số liệu hoặc chỉ số liên quan đến giáo dục vì có ảnh hưởng tới giáo dục nhưng không thuộc về giáo dục và không có thành phần giáo dục, thí dụ như ở Việt Nam hiện nay số tuối thọ bình quân là LEB = 74,3 và chỉ số tuổi thọ là LEI = 0,821, hoặc thí dụ khác như tổng sản phẩm quốc nội quy đổi PPP US$ là GDP = 2 600 và chỉ số của nó là GDPI = 0,544.

Dưới đây là 34 số liệu, tỉ số và chỉ số có trong Báo cáo Phát triển Con người 2009 có thể so sánh với nhau giữa các nước và tạm xếp các số đó theo thứ tự từ số liệu đến tỉ lệ rồi chỉ số, từ các số thuộc về giáo dục dến liên quan đến giáo dục và không thuộc về giáo dục.

Stt		Viết tắt		Tiếng Anh		Tiếng Việt
I. Tỉ lệ giáo dục
1	ALR		Adult Literacy Rate (% aged 15 and above)		Tỉ lệ biết chữ người lớn (% người tuổi từ 15 trở lên)
2	FALR		Female Adult Literacy Rate (% aged 15 and above)		Tỉ lệ biết chữ người lớn nữ (% người tuổi từ 15 trở lên)
3	MALR		Male Adult Literacy Rate (% aged 15 and above)		Tỉ lệ biết chữ người lớn nam (% người tuổi từ 15 trở lên)
4	F-MALR		Difference between Female and Male Adult Literacy Rate (% aged 15 and above)		Chênh lệch tỉ lệ biết chữ người lớn nữ và nam (% người tuổi từ 15 trở lên)
5	M-FALR		Difference between Male and Female Adult Literacy Rate (% aged 15 and above)		Chênh lệch tỉ lệ biết chữ người lớn  nam và nữ (% người tuổi từ 15 trở lên)
6	CG ER		Combined Gross Enrolment Ratio in Education		Tỉ lệ đi học chung các cấp (%)
7	FCGER		Female Combined Gross Enrolment Ratio in Education (%)		Tỉ lệ đi học nữ chung các cấp (%)
8	MCGER		Male Combined Gross Enrolment Ratio in Education (%)		Tỉ lệ đi học nam chung các cấp (%)
9	F-MCGER		Difference between Female and Male Combined Gross Enrolment Ratio in Education (%)		Chênh lệch tỉ lệ đi học nữ và nam chung các cấp (%)
10	M-FCGER		Difference between Male and Female Combined Gross Enrolment Ratio in Education (%)		Chênh lệch tỉ lệ đi học nam và nữ chung các cấp (%)
11	LEAL		Low Educational Attainment Level: less than Upper Secondary Education (% of the population aged 25 and above)		Tỉ lệ trình độ giáo dục thấp: thấp hơn trung học phổ thông (% dân số tuổi từ 25 trở lên)
Stt	Viết tắt		Tiếng Anh		Tiếng Việt
12	MEAL		Medium Educational Attainment Level: Upper Secondary Education or Post-secondary Non-tertiary Education (% of the population aged 25 and above)		Tỉ lệ trình độ giáo dục trung bình: trung học phổ thông (% dân số tuổi từ 25 trở lên)
13	HEAL		High Educational Attainment Level: Tertiary Education (% of the population aged 25 and above)		Tỉ lệ trình độ giáo dục cao: giáo dục đại học (% dân số tuổi từ 25 trở lên)
II. Số liệu liên quan đến giáo dục
14		PEE		Public Expenditure on Education  per Pupil in Primary Education (PPP US$)		Chi phí công cộng cho giáo dục một học sinh tiểu học (quy đổi PPP US$)
III. Tỉ lệ liên quan đến giáo dục
15		PEE%		Public Expenditure on Education as % of Total Government Expenditure		Chi phí công cộng cho giáo dục bằng % chi phí tổng cộng của chính phủ
16		LELM		Lowest Education Level (no education) of Mother under- five mortality rate (per 1 000 births)		Tỉ lệ tử vong dưới 5 tuổi (trên  1000 lần sinh) với bà mẹ có trình độ giáo dục thấp nhất (không có giáo dục)
17		HELM		Highest Education Level (secondary or higher education) of Mother under- five mortality rate (per 1 000 births)		Tỉ lệ tử vong dưới 5 tuổi (trên  1000 lần sinh) với bà mẹ có trình độ giáo dục cao nhất (trung học hoặc đại học
18		G/HDI%		Gender-related Development Index as a % of Human Development Index Value		Chỉ số phát triển giới bằng % chỉ số phát triển con người
VI. Chỉ số giáo dục
19		EI		Education Index		Chỉ số giáo dục
V. Chỉ số liên quan đến giáo dục
20		HDI		Human Development Index		Chỉ số phát triển con người
21		GDI		Gender-related Development Index		Chỉ số phát triển liên quan giới
22		HPI-1		Human Poverty Index for developing countries		Chỉ số nghèo của con người của các nước đang phát triển
23		HPI-2		Human Poverty Index for selected OECD countries		Chỉ số nghèo của con người của các nước OECD chọn lựa
VI. Số liệu liên quan đến giáo dục
24		PEE		Public Expenditure on Education  per Pupil in Primary Education (PPP US$)		Chi phí công cộng cho giáo dục một học sinh tiểu học (quy đổi PPP US$)
Stt		Viết tắt		Tiếng Anh		Tiếng Việt
25		GDP-HDI		GDP per capita rank minus HDI rank		Thứ hạng GDP trừ thứ hạng HDI
26		HDI-GDP		HDI rank minus GDP per capita rank		Thứ hạng HDI trừ thứ hạng GDP
VII. Số liệu không thuôc về giáo dục nhưng có ảnh hưởng
27		LEB		Life Expectancy at Birth (years)		Tuổi thọ bình quân (tính bằng năm)
28		FLEB		Female Life Expectancy at Birth (years)		Tuổi thọ bình quân của nữ (tính bằng năm)
29		MLEB		Male Life Expectancy at Birth (years)		Tuổi thọ bình quân của nam (tính bằng năm)
30		F- MLEB		Difference between Female and Male Life Expectancy at Birth (years)		Chênh lệch tuổi thọ bình quân giữa nữ và nam (tính bằng năm)
31		M-FLEB		Difference between Male and Female Life Expectancy at Birth (years)		Chênh lệch tuổi thọ bình quân giữa  nam và nữ (tính bằng năm)
32		GDP		Gross Domestic Product per capita (PPP US$)		Tổng sản phẩm quốc nội quy đổi (PPP US$)
33		PEH		Public Expenditure on Health per capita (PPP US$)		Chi phí công cộng cho y tế (quy đổi PPP US$)
VIII. Tỉ lệ không thuôc về giáo dục nhưng có ảnh hưởng
34		PEH%		Public Expenditure on Health as % of Total Government Expenditure		Chi phí công cộng cho y tế bằng % chi phí tổng cộng của chính phủ

Các số liệu, tỉ lệ và chỉ số giáo dục (cũng như liên quan đến giáo dục) ở Việt Nam so với các nước trên thế giới

Dưới đây nêu 34 số liệu, tỉ lệ và chỉ số giáo dục cũng như liên quan đến giáo dục có thể so sánh với nhau giữa các nước, lấy ra từ 34 bảng xếp hạng các trị số đó, trước hết là trị số và thứ hạng ở Việt Nam, rồi đến trị số cao nhất (hạng 1) và thấp nhất cùng với thứ hạng ở một hay một số nước nào đó, cố xếp các trị số theo thứ tự tích cực.

Muốn so sánh sự hơn kém giữa Việt Nam và bất kỳ một hay vài nước nào đó về một trị số nào đó, chỉ cần lấy một bảng phù hợp trong 34 bảng kể trên và xem các trị số và thứ tự xếp hạng.

So sánh sự hơn kém chung về thành tựu giáo dục giữa Việt Nam và bất kỳ một hay vài nước nào đó về tất cả các mặt là một điều rất khó, vì các số liệu, tỉ số và chỉ số trong bảng không độc lập mà phụ thuộc lẫn nhau, hơn nữa chưa ai biết 34 số liệu đã là đủ hay là chỉ cần ít hơn hay nhiều hơn, và con số xếp thứ hạng chung nên tính như thế nào, nên là trung bình cộng, trung bình nhân, hay là trung bình theo một cách tính nào khác. Theo cách tính hết sức sơ bộ và có thể cho rằng chưa chính xác, tạm lấy cách tính đơn giản  nhất là lấy trung bình cộng các thứ hạng nêu trong bảng dưới đây thì thấy kết quả thứ hạng thô sơ của nước ta là 84 trong số gần 200 nước trên thế giói. Cách tính này còn rất không chính xác, vì trong 34 trị số ta còn thiếu 5, vì thế nên cần được bổ sung về trị số nghiên cứu tiếp về cách tính.

Stt	Kí hiệu số liệu, tỉ số hay chỉ số	Việt Nam		Cao nhất		Thấp nhất
		Trị số	Hạng	Trị số/ Hạng 1	Nước	Trị số	Hạng	Nước
1	ALR	90,3	102	100	Georgia	26,2	187	Mali
2	FALR	86,9	105	100	Georgia	12,6	178	Afghanistan
3	MALR	93,9	91	100	Georgia	34,9	179	Mali
4	F-MALR			0	29 nước*	16,6	51	Lesotho
5	M-FALR	7	84			36,5	149	Yemen
6	CGER	62,3	134	114,2	Australia	25,5	190	Djibouti
7	FCGER	60,7	114	113,4	Niu Dilân	21,9	161	Djibouti
8	MCGER	63,9	118	105,8	Hàn Quốc	29,0	161	Djibouti
9	F-MCGER			0	Venezuela	34,4	94	Barbados
10	M-FCGER	2,3	17			28,2	68	Afghanistan
11	LEAL			98,4	Tanzania	14,5	86	Na Uy, Tiệp
12	MEAL			73,0	Tiệp	0,7	87	Tanzania
13	HEAL			39,7	Israel	0,3	85	Bahamas
14	PEE			9 953	Luxembourg	54	101	Chad
15	PEE%			63,9	Venezuela	4,0	138	Guinea Xích đạo
16	LELM	66	6	49	Iraq	279	54	Sierra Leone
17	HELM	29	7	20	Honduras Columbia	164	54	Sierra Leone
18	G/HDI%	99,7	32	100,0	Mông Cổ	88,0	155	Afghanistan
19	EI	0,810	115	0,993	Đan Mạch, Úc, Phần Lan, Niu Dilân, Cuba	0,282	185	Niger
20	HDI	0,725	116	0,971	Na Uy	0,340	182	Niger
21	GDI	0,723	95	0,966	Úc	0,308	155	Niger
22	HPI-1	112,4	55	101,5	Tiệp	159,8	133	Afghanistan
23	HPI-2			206,0	Thụy Điển	229,8	20	Ý
24	PEE			9,953	Luxembourg	39	102	Congo
25	GDP-HDI	13	84	0	Ethiopia, Antigua/Barbuda	44	110	Cuba
26	HDI-GDP					90	73	Guinea Xích đạo
27	LEB	74,3	57	82,7	Nhật	43,4	186	Zimbabwe
28	FLEB	76,1	71	86,2	Nhật	43,5	186	Afghanistan
29	MLEB	72,3	50	80,2	Aixơlen	42,6	186	Zimbabwe
30	F-MLEB	3,8	63	0,2	Botswana	13,9	182	Thụy sĩ
31	M-FLEB			0,1	Afghanistan	0,9	2	Swaziland
32	GDP	2 600	130	85 382	Liechtenstein	298	183	Congo
33	PEH	86	137	5 309	Monaco	4	191	Burundi
34	PEH%	6,8	155	29,8	Haiti	1,3	191	Pakistan

*Na Uy, Úc, Aixlen, Canađa, Ailen, Hà Lan, Thụy Điển, Pháp, Thụy Sĩ, Nhật, Luxembua, Phần Lan, Mỹ, Áo, Liechtenstein, Niu Dilân, Anh, Đức, Hàn, Israel, Andora, Tiệp, Barbados, Estonia, Slovakia, Lithuania, Latvia, Cuba, Guyana.

Vài ý kiến về sự phát triển Giáo dục so sánh ở nước ta

a) Hầu hết các nước trên thế giới có đủ 34 số liệu, tỉ số và chỉ số đã nêu ở trên,  riêng Việt Nam thiếu 5 tỉ lệ. Một số ít nước còn thiếu nhiều các trị số hơn nên vắng mặt trong các bảng xếp hạng về từng mặt. Ta nên cố gắng điền đủ các trị số còn thiếu, để thể hiện sự hòa nhập với thế giới trong việc so sánh các khía cạnh của giáo dục.

b) Phù hợp với xu hướng nhấn mạnh thêm việc so sánh giáo dục quốc nội và vi mô, nên phát triển một hệ thống phong phú các số liệu, tỉ lệ và chỉ số giáo dục và liên quan đến giáo dục cho các vùng miền và địa phương trong cả nước, trước hết tới các tỉnh thành, tương tự như các trị số có thể so sánh trên phạm vi quốc tế. Như vậy sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho sự so sánh giáo dục giữa các địa phương, khắc phục dần sự yếu kém về từng mặt của địa phương, tạo nên dần sự phát triển giáo dục đồng đều trong cả nước.

c) Các nước có nhiều tổ chức và hội nghiên cứu giáo dục so sánh, nước ta nên có, và cần sự hỗ trợ phát triển của Nhà nước cũng như các tổ chức quốc tế.

d) Các trường đại học lớn trên thế giới đều nghiên cứu và giảng dạy Giáo dục so sánh. Lĩnh vực này cũng nên phát triển mạnh ở Việt Nam, đặc biệt là các cơ sở đào tạo cán bộ quản lý giáo dục và sư phạm.

e) Nếu giáo dục là sự nghiệp của toàn dân thì mọi người nên tìm hiểu Giáo dục so sánh, kể cả các cán bộ lãnh đạo cấp cao, cộng thêm sự hỗ trợ của đường lối chính sách phát triển giáo dục, thì giáo dục mới thực sự trở thành quốc sách hàng đầu./.

Chú thích:

[1] Wikipedia, The Free Encyclopedia (online).

[1] UNDP: Human Development Report 2009, New York, Oxford/Oxford University Press, 2009.

PGS.TS. Nguyễn Tiến Đạt